PRZYCZYNY POWSTAWANIA TRUDNOŚCI W CZYTANIU I PISANIU

Kompleksowy charakter procesu czytania i pisania stwarza wielkie kłopoty w ustaleniu przyczyn trudności w czytaniu i pisaniu. W zakresie tym mamy jeszcze wiele nie rozstrzygniętych problemów. Częstokroć musiano zadowolić się stwierdzeniem faktu istnienia pewnych symptomów, występujących i towarzyszących trudnościom w czytaniu i pisaniu lub je powodujących. Tak ustalono np. że pewne czynniki lub zespoły czynników prawdopodobnie są w określony sposób powiązane z trudnościami w czytaniu i w pisaniu, chociaż nie zawsze udało się ustalić stosunek pomiędzy przyczyną a skutkiem. Najczęściej mamy do czynienia ze zbiorem czynników, które jednocześnie , choć nie wszystkie z tą samą siłą i w tym samym stopniu warunkują wspomniane trudności. W różnych przypadkach pojedyncze czynniki lub ich zaspoły mogą się różnić swym wpływem w porównaniu z innymi czynnikami lub ich zbiorami.
W ostatnich latach czołowi specjaliści z dziedziny nauki czytania i pisania wielokrotnie stwierdzili, że trudności w czytaniu czy też pisaniu tylko rzadko, w pojedynczych przypadkach, zostały spowodowane jakimś jednym odosobnionym czynnikiem.
Jak już nadmieniono, trudności w czytaniu i pisaniu uwarunkowane są różnorodnymi okolicznościami, mogą wynikać z różnych przyczyn i powstawać na różnym podłożu. "Przyczynami trudności w nauce czytania i pisania mogą być: ogólny brak zdolności, wynikający z obniżonego poziomu rozwoju umysłowego, wadliwa metoda nauczania, zaniedbania pedagogiczne, zła sytuacja rodzinna dziecka , brak motywacji do nauki, a także nie korygowane wady wzroku, słuchu, wymowy oraz choroby somatyczne. Innymi przyczynami, które powodują specyficzne trudności w nauce czytania i pisania są fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych przy normalnym poziomie intelektualnym dziecka".(Biblioteczka reformy, 1999, s.8).
Podobne stanowisko reprezentuje J. Malendowicz. (por. J. Malendowicz, 1978, .118).
Obniżona sprawność intelektualna, zwana niedorozwojem umysłowym albo oligofrenią, to ogólne zmniejszenie możliwości rozwojowych, spowodowane bardzo wczesnymi , a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym dziecka.
H. Spionek wyróżnia 3 stopnie niedorozwoju: "najgłębszy zwany - idiotyzmem, średni zwany - imbecylizmem oraz najsłabszy stopień upośledzenia - zwany debilizmem". ( Spionek, 1970, s.21).
Do szkoły normalnej trafiają z reguły dzieci z najsłabszym stopniem niedorozwoju. Stwarzają one wiele problemów diagnostycznych, gdyż nie jest łatwo prawidłowo je wyselekcjonować z grupy dzieci mających trudności w nauce, a prezentujących odmienne zaburzenia rozwoju.
Wszystkie dzieci oligofreniczne od najwcześniejszych lat życia rozwijają się w dużo wolniejszym tempie, niż ich rówieśnicy. Jednak należy zdać sobie sprawę, że jakkolwiek poziom wszystkich czynności psychicznych i wszystkich psychicznych procesów jest u tych dzieci obniżony w stosunku do wieku ich życia, to jednak nie wszystkie funkcje obniżone są w jednakowym stopniu i w jednakowy sposób.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mogą uczyć się, a więc także opanować technikę czytania i pisania, ale potrzebują więcej czasu i odmiennych metod dydaktycznych, dostosowanych do swoich możliwości poznawczych. Dzieci takie uczą się w szkołach lub klasach specjalnych, gdzie nauczyciele mają odpowiednie przygotowanie pedagogiczne.
W sytuacji nie sprzyjającej nauce znajdują się również dzieci z niewielkimi odchyleniami od normy intelektualnej, dzieci tzw. ociężałe umysłowo. Dzieci te "nie nadążają za swoimi rówieśnikami niemal we wszys- tkich dziedzinach, co naraża je na ciągłe frustracje". (M. Przetacznikowa, 1979, s. 590). Uczniowie ociężali umysłowo nie nadążają w pracy za innymi dziećmi w klasie, znacznie wolniej zdobywają umiejętność czytania i pisania , spotykają się więc już na początku nauki szkolnej z trudnościami, które narastają w miarę upływu czasu, jeśli dzieci te nie zostaną objęte dodatkową opieką, np. w zespołach wyrównawczych.
"Innego rodzaju podłoże trudności w nauce czytania i pisania mogą stanowić przewlekłe schorzenia np. nerwice, choroby serca i inne choroby narządów wewnętrznych. Schorzenia te na skutek ogólnego osłabienia organizmu, a zwłaszcza układu nerwowego wpływają niekorzystnie na procesy uwagi dowolnej, powodując niemożność skupienia się na dłuższą chwilę - wymaganego przy czytaniu i pisaniu - oraz obniżonej ogólnej zdolności do wysiłku i dużą męczliwość. W rezultacie tych zjawisk u dzieci przewlekle chorych zmniejsza się zainteresowanie nauką, a niekiedy nawet niemożliwe staje się wykonywanie jakiejkolwiek pracy. Dzieci cierpiące na schorzenia przewlekłe (trwające miesiącami i latami) bywają posądzone o lenistwo, o niczym nieusprawiedliwioną niechęć do nauki, niekiedy o brak zdolności, a nawet opóźnienie w rozwoju umysłowym". (J. Malendowicz, 1987, s. 120).
Poważną przyczyną niepowodzeń w opanowaniu umiejętności czytania i pisania są zaburzenia wzroku. "W tym zakresie przeprowadzono bardzo dużo badań i to zarówno przez okulistów, jak i przez psychologów. Udostępnili oni bardzo odmienne wyniki badań. Niektórzy z nich nie ustalili, by brak możności właściwego widzenia był często występującą przyczyną trudności w nauce czytania i pisania, i nie stwierdzają, że różnice pomiędzy dobrymi, a słabymi czytelnikami tylko w nieznacznym stopniu są spowodowane wadami wzroku. Inni z kolei stwierdzają stosunkowo dużą zależność pomiędzy wadami wzroku, a trudnościami w nauce czytania i pisania". (E. Malmquist, 1987, s. 207). Nie ulega oczywiście wątpliwości, że normalny wzrok jest u danej osoby ważną przesłanką osiągnięcia maksymalnych umiejętności czytania i pisania. Dlatego też w każdym stwierdzonym przypadku trudności w nauce czytania i pisania należy niezwłocznie dokonać badania wzroku przez specjalistę.
Stwierdzono również, że pewne upośledzenia słuchu, choć nawet bardzo nikłe, w poszczególnych przypadkach mogą przyczynić się do powstania trudności w czytaniu i pisaniu. "Zaburzenia percepcji słuchowej uniemożliwiają płynne wypowiadanie się dzieci ze względu chociażby na mały zasób słów czy agramatyzmy albo na częste wady mowy". (B. Marzęda-Przybysz, 1999, s. 487).
Do przyczyn powodujących trudności w czytaniu i pisaniu, szczególnie w początkowym okresie nauki należą wszelkie zaburzenia mowy, zwłaszcza powstałe na skutek "uszkodzenia obwodowych narządów mowy lub narządu słuchu". (J. Malendowicz, 1978, s. 121).
"Najczęstszym problemem w mowie dzieci w okresie nauczania początko- wego jest seplenienie". (H. Karkowska, 1999, s. 226). "Dość często spotykane wadliwe artykułowanie głosek dotyczy też rerania, wymawiania głoski l oraz głoski k zastępowanej najczęściej przez t, a także ubezdźwięcznienie głosek dźwięcznych". (J. Malendowicz, 1978, s.121). Zaburzenia te w znacznym stopniu utrudniają naukę czytania i pisania: dziecko źle naśladuje brzmienie głosek przyporządkowanych odpowiednim literom, wskutek czego czyta z błędami artykulacyjnymi. Nieprawidłowości w mówieniu i czytaniu wpływają siłą rzeczy na pisanie - dziecko tak samo pisze błędnie, jak błędnie wymawia głoski.
Według J. Malendowicz "trudności w czytaniu i pisaniu mogą wynikać także z posługiwania się gwarą i żargonem. Dziecko mówiące gwarą lub żargonem zniekształca odczytywany tekst i z trudem osiąga poprawność w pisaniu zwłaszcza w pisaniu tekstów własnych lub ze słuchu. Zniekształcenia artykulacyjne, wynikające z nawyków gwarowych bywają mniej lub bardziej wyraźne, na ogół są one dość trwałe". (J. Malendowicz, 1978, s. 122).
Czynniki natury psychicznej także mogą wpływać na trudności w czytaniu i pisaniu. Do czynników tych należy "brak zainteresowania czytaniem, brak adekwatnej motywacji do czytania, albo brak gotowości do czytania, polegający na nie osiągnięciu dojrzałości do dokonywania analizy lub syntezy, które są istotnymi elementami procesu czytania i pisania". (J. Malendowicz, 1978, s.122).
Niepowodzenia w nauce czytania i pisania występują z reguły wówczas gdy dziecko znajduje się w wyraźnie złej sytuacji rodzinnej. Złą sytuację rodzinną stanowi wszelki rozkład rodziny, jej rozbicie, zaabsorbowanie samotnej matki pracą zawodową i obowiązkami domowymi, alkoholizm któregoś z rodziców itp. W. Kuśmierz uważa, że "Niekorzystny układ stosunków rodzinnych jest częstą przyczyną niepowodzeń dzieci w nauce. Dzieci z rodzin rozbitych przejawiają mniejszą motywację do nauki niż dzieci z rodzin pełnych. Przychodzą do szkoły z nieodrobionymi lekcjami lub odrobionymi niestarannie, są mało samodzielne, nie uważają na lekcjach". (W. Kuśmierz,2000, s. 137). Sytuacje takie nie sprzyjają nauce dziecka, powodują niemożność podołania wymaganiom szkoły a w konsekwencji wywołują niechęć do wszelkich wysiłków, do wszelkiej pracy, a na początku nauki szkolnej - przede wszystkim do czytania i pisania.
Trudności w opanowaniu techniki czytania i pisania w początkowym elementarzowym okresie nauki, pojawiają się ze szczególną wyrazistością w przypadku wadliwej metody nauczania. Wadliwość ta w zakresie nauki czytania i pisania wynikać może z: "nieznajomości prawidłowej metody, z jej niedostatecznej, powierzchownej znajomości, a także z nieprzestrzegania zasad dydaktycznych, zwłaszcza zasady stopniowania trudności, zasady systematyczności i indywidualizacji w nauczaniu". (J. Malendowicz, 1978, s. 123).
W początkowym okresie nauki czytania i pisania metoda pracy odgrywa bardzo ważną rolę. Dlatego też wielu naukowców "wskazuje jako jedną z przyczyn powstawania trudności w czytaniu i pisaniu, zmianę nauczycieli w czasie pierwszych lat nauki szkolnej". (E. Malmquist, 1987, s. 206). Zmiana nauczyciela będzie prawie zawsze pociągała za sobą zmianę metody nauczania, co może spowodować powstanie trudności w nauce czytania i pisania. Z drugiej strony, często i to zupełnie słusznie stwierdza się, że nie powinno się przy nauce czytania i pisania używać tylko jednej metody nauczania. Zaleca się zmienność metod w zależności od potrzeb danego dziecka oraz od stopnia jego dojrzałości. Ale oczywiste jest przy tym, że te warianty metod nauczania powinny być systematyczne, a nauczyciel powinien stosować różne metody. Dziecko, które z jakiś przyczyn zmuszone będzie często zmieniać nauczyciela, przeważnie nie odczuje i nie zrozumie, w jaki sposób różne zastosowane wobec niego metody nauczania mogą być ze sobą powiązane dla osiągnięcia określonego celu.
Do błędów natury metodycznej w zakresie nauki czytania i pisania należy też "brak utrwalania nowego materiału, niedostateczna liczba ćwiczeń w czytaniu i pisaniu lub zbyt małe ich zróżnicowanie, niedostatek tekstów zawierających różne układy materiału literowego". (J. Malendowicz, 1978, s. 124).
Natomiast, jeśli chodzi o zaniedbania pedagogiczne, to jest ono przyczyną innego rodzaju trudności w czytaniu i pisaniu. Wynikać ono może z kilku różnych przyczyn i na tle różnych sytuacji szkolnych i domowych.
Do najczęściej spotykanych zaniedbań pedagogicznych należy brak zainteresowania lub niewielkie zainteresowania rodziców nauką dziecka. Brak zainteresowania postępami dziecka w nauce wywołuje osłabienie motywacji do nauki, a niekiedy nawet całkowity zanik chęci dziecka do nauki. Jest to szczególnie niebezpieczne zjawisko od III klasy wzwyż, kiedy rodzicom wydaje się, że dziecko już w dostatecznym stopniu radzi sobie z czytaniem i pisaniem.
Trudności w czytaniu i pisaniu mogą być spowodowane brakiem warunków w domu, sprzyjających utrwaleniu umiejętności zdobytych w szkole, co ujemnie wpływa na wyniki pracy dziecka w przypadku powolnego jej tempa lub nieco słabszych możliwości ucznia.
Inny powód trudności w nauce czytania i pisania z tego zakresu zaniedbań, to brak kontroli stopnia opanowania techniki czytania i pisania u wszystkich uczniów, zwłaszcza zaś u uczniów słabych. W przypadku jakichkolwiek braków, luk, spowodowanych np. dłuższą przerwą w nauce, niewykrycie i nie uzupełnienie tych braków, powoduje powstanie trudności i stopniowe ich zwiększanie się w miarę przyrostu materiału. Uczeń pozostawiony sam sobie, napotkawszy trudności, rezygnuje z pracy nad ich przezwyciężeniem.
Do zaniedbań pedagogicznych zalicza się również niedostateczne utrwalenie opanowywanego materiału przez uczniów materiału literowo- głoskowego oraz niestosowanie ćwiczeń w syntezie i pracy z tekstami zawierającymi nowy materiał.
Trudności w czytaniu i pisaniu mogą być spowodowane innymi niż wymienione wyżej przyczynami, a mianowicie deficytami rozwoju poszczególnych funkcji percepcyjno-motorycznych. Jest sprawą powszechnie wiadomą i uznaną, że w toku nauki szkolnej opieramy się w dużej mierze na spostrzeżeniach wzrokowych. "Zaburzenia percepcji wzrokowej powodują trudności w wypowiadaniu się, rysowaniu i pisaniu, czytaniu, rozumieniu czytanej treści". (B. Marzęda-Przybysz, 1999, s. 487). "Wszelkie czynniki, które utrudniają lub uniemożliwiają dzieciom prawidłową percepcję wzrokową, muszą więc ważyć w sposób niekorzystny na ich umiejętności czytania i pisania. Wcześniej zwrócono uwagę, iż w porę nie zauważone i nie skorygowane wady wzroku wpływają ogólnie niekorzystnie na tok nauki szkolnej. Zbyt często jednak nie bierze się pod uwagę faktu, iż wadliwa budowa gałki ocznej nie stanowi jedynej przyczyny trudności w zakresie spostrzegania wzrokowego. Niezbędnym warunkiem prawidłowego przebiegu tego procesu jest pełnowartościowy pod względem anatomicznym i funkcjonalnie sprawny analizator wzrokowy. W skład analizatora wzrokowego wchodzi zaś oprócz receptora, również droga doprowadzająca oraz - co jest dla naszych rozważań istotne - ośrodkowa część analizatora, a więc ta część mózgu, w której zachodzi nie tylko odbiór prostych, pojedynczych bodźców wzrokowych, lecz rów- nież ich złożona analiza i synteza". (H. Spionek, 1985, s. 128). Dlatego też dziecko u którego będzie zaburzona analiza i synteza wzrokowa w sposób całościowy, czy też tylko pod pewnym względem będzie napotykało na trudności w nauce czytania i pisania.
Przyczyną trudności i niepowodzeń w nauce mogą być również opóźnienia rozwoju funkcji słuchowych. "Różnicowanie dźwięków, ich analizowanie i syntezowanie dokonuje się na poziomie ośrodkowego układu nerwowego głównie zaś w korze mózgowej. Jeżeli słuchowe okolice kory mózgowej oraz niższe piętra struktur słuchowych są już uszkodzone lub też z innych powodów funkcjonalnie mniej sprawne, procesy te przebiegają wadliwie". (H. Spionek, 1985, s. 134). Zaburzeń tych nie należy mylić z niedosłuchem, pochodzenia obwodowego (ta przyczyna trudności w czytaniu i pisaniu została omówiona wcześniej). Dzieci z zaburzeniami funkcji ośrodkowych, poszczególne dźwięki słyszą bardzo dobrze bez względu na odległość, natomiast z potoku dźwięków mowy nie potrafią wychwycić ich wszystkich po kolei i prawidłowo zróżnicować. Doskonalenie procesów analityczno-syntetycznych w obrębie ośrodkowej części analizatora słuchowego postępuje wraz z wiekiem. Tempo tego rozwoju nie u wszystkich dzieci jest jednakowe.
Od dziecka w danym wieku oczekujemy nie tylko określonego poziomu rozwoju ruchowego. Oprócz dzieci prawidłowo rozwiniętych pod względem ruchowym oraz dzieci wyróżniających się wyjątkowo dobrą sprawnością ruchową, możemy w grupie pierwszoklasistów wyodrębnić dzieci o ruchach mało sprawnych i niezręcznych z wielkim trudem wykonujące czynności łatwe i proste dla ich rówieśników. Są to dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym. "Zaburzenia rozwoju ruchowego powodują obniżenie sprawności manualnej, która przejawia się w małej precyzji dłoni i palców, w wolnym tempie wykonywania poszczególnych czynności. Rzutuje to na pismo od strony graficznej. Pismo jest brzydkie, litery nie mieszczą się w liniaturze, nie łączą się ze sobą". (B. Marzęda-Przybysz, 1999, s. 488).
Jednym z aspektów, a zarazem i czynników ruchowego rozwoju dziecka jest postępujący proces lateralizacji, czyli przewagi stronnej jego czynności. W literaturze fachowej można spotkać sprzeczne ze sobą stanowiska na temat wpływu zaburzeń lateralizacji na naukę szkolną dziecka, przede wszystkim zaś na opanowywanie umiejętności czytania i pisania. Jedni autorzy uważają, iż zaburzenia te mają decydujący wpływ na osiągnięcia szkolne dziecka, inni ten wpływ minimalizują, a niektórzy wręcz nie uznają żadnego związku między odchyleniami od normy w tym zakresie, a wynikami uczniów w nauce. B. Marzęda-Przybysz uważa, że: "Zaburzenia procesu lateralizacji przyczyniają się do zniekształcenia graficznej strony pisma. W początkach nauki pisania, głównie w przypadku lateralizacji skrzyżowanej, może występować pismo lustrzane, odwracanie pojedynczych liter, cyfr, zmiana ich kolejności, aż po opuszczanie końcówek słów czy całych wyrazów. Zaburzenie tego procesu powoduje też wolne tempo czytania. Dziecko często opuszcza cały wiersz w czytanym tekście". (B. MarzędaPrzybysz, 1999, s. 488).
Jak wynika z przedstawionego powyżej rejestru przyczyny niepowodzeń szkolnych dzieci z klas początkowych są różnorodne. Deficyty rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowych i ruchowych utrudniają dziecku zdobycie w określonym czasie tych umiejętności i wiadomości szkolnych, które są wyznaczone programem nauczania.

BIBLIOGRAFIA

Biblioteczka Reformy, O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w nauce. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 1999.
Bogdanowicz M.,Metoda dobrego startu w pracy z dzieckiem w wieku od 5 do 10 lat. WSiP, Warszawa 1989.
Burtowa M., Trudności dzieci w nauce czytania i pisania u progu szkoły. "Życie Szkoły" 1987 nr 2.
Karkowska H., Problemy logopedyczne na progu szkoły. "Życie Szkoły" 1999 nr 3.
Kuśmierz W., Wpływ rodziny rozbitej za sytuację szkolną dzieci. "Życie Szkoły" 2000 nr 3.
Malendowicz J., O trudnej sztuce czytania i pisania. Nasza Księgarnia, Warszawa 1978.
Malmquist E., Nauka czytania w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa 1987.
Marzęda-Przybysz B., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka a powstawanie niepowodzeń szkolnych. "Życie Szkoły, 1999 nr 9.
Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa 1979.
Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. PZWS, Warszawa 1970.
Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa 1985.
Tarkowska I., Przyczyny trudności w nauce czytania i pisania uczniów klasy pierwszej. "Życie Szkoły" 1985 nr 12.
Waszkiewicz E., Dziecko z trudnościami w czytaniu i pisaniu - leniwe, niezdolne, a może dyslektyk. "Życie Szkoły" 1997 nr 1.

Opracowała Gabriela Wardyn