Etapy rozwoju mowy dziecka

Mowa jako akt w procesie porozumiewania się słownego odgrywa ważną rolę w społecznym życiu człowieka. Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych. Mowa nie jest jednak umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją w swoim życiu osobniczym w kontakcie z mówiącymi ludźmi (B. Rocławski 1983).
Przyjmując za kryterium - podziału na okresy kształtowania się mowy - system językowy i jego realizację w komunikacie słownym L. Kaczmarek wyodrębnia:

etap przygotowawczy (3-9 miesiąc życia płodowego)
okres melodii (sygnału apelu : O - l r. ż.)
okres wyrazu ( sygnału jednoklasowego : l - 2 r. ż.)
okres zdania ( sygnału dwuklasowego : 2 - 3 r. ż.)
okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych : 3 - 7 r. ż.)

     Etap przygotowawczy zwany wstępnym lub zerowym obejmuje przedział wieku od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym czasie u mającego przyjść na świat dziecka wykształcają się narządy mowne (nadawcze i odbiorcze) i rozpoczyna się już ich funkcjonowanie (Kaczmarek 1977). Jak podaje G. Ciauser (za L. Kaczmarek 1982), czteromiesięczny płód odczuwa rytm balansu podczas chodu matki, a siedmiomiesięczny bicie jej serca.
     Zdaniem niektórych audiologów szwedzkich (C. G. Manacini: za L. Kaczmarek 1977) w czwartym, piątym miesiącu, a z cała pewnością jak to podaje G. Ciauser i A. Mitrinowicz - Modrzejewska za: L. Kaczmarek 1977 , w ostatnich miesiącach przed urodzeniem płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne.      Już w życiu płodowym dziecko rejestruje w swojej pamięci słuchowej głos matki. Potwierdza to doświadczenie C. G. Manaciniego z 1973 r. , polegające na tym, że płaczącym oseskom, w sytuacji bez matki, odtwarzano jej głos nagrany na taśmie magnetofonowej. Dzieci żywo reagowały, uspakajały się, starały się szukać źródła znanego dźwięku, uśmiechały się (Minczakiewicz, 1997).
     L. Kaczmarek (1977 s. 92) podaje, że "... już sześcio lub najpóźniej siedmiomiesięczny płód ssie swój palec i "płacze" kiedy go gubi". Sam krzyk noworodka tuż po urodzeniu i czynność ssania mogą świadczyć, iż są one kontynuacją wcześniej nabytych umiejętności.
     Wraz z narodzeniem się dziecka następuje w rozwoju mowy okres melodii -sygnału apelu, który przypada mniej więcej na pierwszy rok życia. Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku lub płaczu, który przemienia się z symptomu w apel z chwilą uświadomienia sobie przez dziecko, że za jego pomocą można wpływać na otoczenie. W tym okresie dziecko posługuje się w komunikacji również: okrzykami naturalnymi; czyli apelem wyższego niż płacz stopnia, tzn. głosami artykulacyjnymi, którym towarzyszą gesty wskazujące - sygnały semantyczne sytuacyjne, tworami onomatopeicznymi, które postacią dźwiękową naśladują oznaczone zjawisko - sygnały jednoklasowe. Najczęściej dziecko używa drugi i trzeci środek komunikowania się. Dość już bogatej w tym okresie melodii towarzyszą zwykle mimika i nadzwyczajne żywe gesty. Dziecko wiele rozumie, z tego, co mówią do niego dorośli. Charakterystyczne dla tego okresu jest głużenie i gaworzenie.
     W okresie melodii dziecko umie poprawnie wymawiać samogłoski a, e, niekiedy też i oraz spółgłoski m, b, n, t, d i półsamogłoskę j.
     Okres wyrazu - sygnału jednoklasowego - obejmuje drugi rok życia dziecka. Sygnały semantyczne reprezentują obszerną wypowiedź. Są zbudowane z: ułamka wyrazu, albo z całego wyrazu umotywowanego, bądź z nieumotywowanego, tj. konwencjonalnego, albo z wielu wyrazów, ale bez zastosowania reguł gramatycznych (Kaczmarek l977).
     Dziecko w tym okresie potrafi użyć wszystkie samogłoski ustne, a więc i, y, e, a, o, u. Wymawia też znaczną ilość spółgłosek, np.: p, b, p? m, t, d, n, n', s', k, k' oraz półsamogłoskę j. Trudniejsze dla niego spółgłoski zastępuje innymi (substytucja), o zbliżonym miejscu artykulacji, a zatem zamiast ć, dz, spotykamy t, t', d, c, sporadycznie również ć, zamiast l jest niekiedy niezgłoskotwórcze ł, zamiast cz, ś spotykamy p, t? ; sz, bywa zastępowane przez ś lub ć. Grupy spółgłoskowe są z reguły upraszczane do jednej spółgłoski, zazwyczaj zwartej. Zjawisko to obserwujemy na początku wyrazu jak i w środku. Zdarza się także, że nie są wymawiane nawet pojedyncze spółgłoski na początku wyrazu i na końcu wyrazu (Kaczmarek 1977). W miarę rozwoju sprawności artykulacyjnej, dziecko sukcesywnie, coraz precyzyjniej posługuje się narządami mownymi. Używa nowych słów w różnych sytuacjach życiowych. Dziecko robi też postępy w zakresie rozumienia wypowiedzi do niego nadawanych (Minczakiewicz 1997).
     Okres zdania - sygnału dwuklasowego - przypada na 2-3 rok życia dziecka. W okresie tym wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, wzbogaca słownik, ustala się system fonologiczny. Postać foniczna (realizacja fonemów) wypowiedzi nie jest jeszcze zgodna z tradycją językową. Dziecko - w wieku około 3 lat - wymawia wszystkie samogłoski i, y, e, ę, a, o, ą, u, wszystkie spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone p, b, p?, b?, m, m? wargowo - zębowe twarde i zmiękczone f, w, f?, w? środkowojęzykowe ś, ź, ć, dź, ń, tylnojęzykowe zwarte twarde i zmiękczone k, g, k?, g' oraz szczelinową ch, z przedniojęzykowych zębowych zwarte t, d oraz półotwartą n, z przedniojęzykowych dziąsłowych półotwartych l, l?, wreszcie półsamogłoski ł oraz j. Sporadycznie pojawiają się przedniojęzykowe s, z, c, dz, a nawet dziąsłowe sz, ż, cz, dż. Pozostałe głoski odchylają się w wymowie od normy, są zastępowane przez inne lub zbliżone. W dalszym też ciągu spotykamy uproszczenia grup spółgłoskowych. (Kaczmarek, 1977).
     Okres przedszkolny zwany jest okresem swoistej mowy dziecięcej, swoistych form językowych. Okres ten przypada na 3-7 rok życia dziecka. W tym wieku prowadzi już ono swobodne rozmowy. Posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, chociaż układ zasad budowania nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Dziecko kształtuje drogą analogii, kontaminacji, przestawki liczne twory językowe. Szczególne nasilenie w zakresie powstawania tego rodzaju tworów językowych dostrzegane jest w pierwszej fazie tego okresu. Taka działalność rozbudza zaciekawienie, a w ślad za nią świadomość językową, a później nawet świadomość metajęzykową. W związku z rozwojem sprawności językowej mała stosunkowo liczba pytań w okresie poprzednim obecnie gwałtownie wzrasta. Sama zaś wymowa ukształca się pod koniec tego okresu. Kategorie znaków, które pojawiły się w poszczególnych okresach rozwoju mowy, nie zanikają. Wszystkie one, począwszy od sygnałów niejęzykowych i sygnałów semantycznych sytuacyjnych, aż do sygnałów semantycznych językowych jednoklasowych i dwuklasowych oraz apeli (wykrzykniki, wołacze), a także towarzyszące im gesty i mimika, funkcjonują harmonijnie obok siebie dalej. To sytuacja rozstrzyga o użyciu tego lub innego znaku.
     L.Kaczmarek (1977 s. 104) podkreśla, że "... w wieku pięciu, sześciu lat, dziecko zdobywa umiejętność wymawiania pełnego zasobu głoskowego języka polskiego". W wieku trzech, czterech lat utrwalają się ostatecznie spółgłoski przedniojęzykowe zębowe s, z, c, dz. Najczęściej pod koniec czwartego roku życia dziecko opanowuje spółgłoskę przedniojęzykowo dziąsłową r ,a między czwartym a piątym rokiem życia ustalają się spółgłoski przedniojęzykowe dziąsłowe szczelinowe sz, ż oraz zwartoszczelinowe cz, dż. Działanie autokorekcji szybko i skutecznie likwiduje zdarzające się odstępstwa - np.: zastępowanie głoski f głoską ch (mówi szacha zamiast szafa).
     Prawidłowy rozwój mowy dziecka charakteryzuje się kolejnym przechodzeniem od najprostszych struktur przedwyrazowych do rozwiniętej struktury zdania pojedynczego i złożonego: od mimowolnego produkowania dźwięków mało zróżnicowanych pod względem ilościowym i jakościowym do wypowiadania złożonych struktur, prawidłowych pod względem logicznym i gramatycznym.
     Zmianom rozwojowym w ontogenezie podlega również kompetencja komunikacyjna, ujmowana aktualnie jako złożona zdolność, w skład której wchodzą takie szczegółowe zdolności jak, kompetencja lingwistyczna (warunkująca rozumienie i budowanie zdań poprawnych gramatycznie), lingwistyczne zdolności funkcjonalne(umiejętności różnicowania sposobów mówienia w zależności od spostrzegania świata społecznego), umiejętności poznawcze (pozwalają mówiącym poruszać się w przestrzeni znaczeń), umiejętności społeczne (dotyczą uzgadniania płaszczyzny stosunku społecznego, czyli definiowania sytuacji i mówienia), interakcyjne (wyrażające się w znajomości i stosowaniu reguł językowych i niejęzykowych, dotyczących nawiązywania i podtrzymywania interakcji) i kulturowe (związane z uczestnictwem w obrzędach grupy zgodnie z obowiązującymi w danej grupie społecznej normami i wartościami) (Kielar-Turska, Białecka-Pikul, 1993).
     Opanowanie poszczególnych umiejętności zachodzi w różnym czasie i przebiega w odmienny sposób. Najwcześniej opanowywane są umiejętności różnicowania sposobów mówienia i kompetencja lingwistyczna. Dzieci trzyletnie posiadają już takie społeczne umiejętności, które pozwalają im wpływać na partnera, nawiązywać dialog. Sześciolatki jak wynika z badań Marii Kielar-Turskiej (1989), przestrzegają w rozmowach w sposób naturalny zasad retoryki interpersonalnej (grzeczności, taktu, ciekawości), a wypowiedzi ich w niewielkim stopniu budowane są zgodnie z zasadami retoryki tekstowej (jasności estetyki wypowiedzi) (Kielar-Turska, Białecka-Pikul, 1993).

LITERATURA

Rocławski B.,Podstawy wiedzy o języku polskim dla pedagogów i logopedów szkolnych, Gdańsk 1983,Wydawnictwo UG.
Kaczmarek L.,Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977,Wydawnictwo Lubelskie.
Kaczmarek L.,O polskiej logopedii w: Język polski i językoznawstwo polskie w sześćdziesięcioleciu niepodległości (1918 - 1978), Wrocław - Warszawa - Kraków 1982, Ossolineum.
Minczakiewicz E. M., Mowa - rozwój - zaburzenia - terapia, Kraków 1997, Wydawnictwo Naukowe WSP.
Kielar - Turska M., Białecka - Pikul M., Dziecko i komunikacja: lingwistyczny, społeczny i poznawczy aspekt badań, "Kwartalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej" 1993 tom 1, nr 3.
Kielar - Turska M., Mowa dziecka. Słowo i tekst, Kraków 1989. Uniwersytet Jagielloński Rozprawy Habilitacyjne nr 161.

Ewa Miętka - SP1 Czersk